Na samom kraju 2016. statistički zavod iz Banjaluke objavio je konačne rezultate popisa stanovništva BiH iz 2013. koji se odnose na Republiku Srpsku, što označava i definitivni završetak ovih popisnih akcija na celom prostoru eks-Ju. Pre toga, kompletan popis na istom području organizovan je još 1991, pa je sad moguće upoređivati ove relativno nove rezultate sa onima od pre dvadeset i više godina.

Najjednostavnije je poređenje ukupnog broja stanovnika. Te 1991. u Jugoslaviji je bilo, prema tadašnjoj popisnoj metodologiji, oko 23,6 miliona stanovnika. Uz napomenu da su popis bojkotovali Albanci u Srbiji, pa je njihov broj tada procenjen, ali i uključen u ukupnu sumu. Dvadeset godina kasnije na istom Ju prostoru je dva miliona ili oko 8,5 odsto stanovnika manje – 21,6 miliona. Po republikama, u najvećem demografskom minusu je Bosna i Hercegovina – od 850.000 ili oko dvadeset odsto, zatim Hrvatska deset odsto. Područje Kosova i Metohije je s minusom od devet procenata, zatim Srbija (bez KiM) sa oko osam odsto (590.000). I time se završava spisak onih s demografskim minusom. Ostale nekadašnje federalne jedinice, Makedonija, Crna Gora, Slovenija, beleže skroman porast. U Makedoniji je ostvareno neznatno povećanje od oko jedan odsto, mada je ta računica pod velikim upitom: za 1991. ne postoje konačni rezultati popisa (ponovljen 1994), a poslednji iz 2011. je prekinut, pa se za tu godinu koriste tekuće procene njihovog državnog zavoda za statistiku. Crna Gora je u plusu za pet hiljada, dok je Slovenija jedina zabeležila rast od četiri odsto.

Ova poređenja treba prihvatiti s rezervom zbog nekoliko bojkota popisa, a i zbog toga što u Makedoniji i BiH popisi i nisu održani 2011. nego 2002. i 2013.

Međutim, ako ove neusklađenosti zanemarimo dobićemo podatke koji pokazuju da su stanovništvo izgubile tri republike u kojima je vođen rat tokom devedesetih, s tim što je Bosna i Hercegovina na listi „gubitaša” i u relativnom i apsolutnom pogledu na prvom mestu.

Na isti način moguće je uporediti i broj pripadnika različitih nacija na eks-Ju prostoru i doći do podataka o tome koja je od njih početkom druge decenije ovog veka, u odnosu na 1991, izgubila najviše stanovnika, a koja je eventualno u demografskom plusu.

Ispostavilo se, očekivano, da su na čelu minusne liste – Jugosloveni. Na popisima 1991. oko 750.000 stanovnika SFRJ se tako nacionalno opredelilo, a na popisima na početku druge decenije ovog veka njih je na istom prostoru registrovano tek 24.000. Na drugoj poziciji po procentnom smanjenju broja stanovnika su Crnogorci. Na popisima 2011. njih je ukupno bilo za 38 odsto manje nego 1991. Početkom devedesetih kao Crnogorci su se izjasnili njih 550.000, a 2011. samo oko 340.000.

Međutim, kad se uporede apsolutne brojke, Srbi su na bivšem jugoslovenskom prostoru u ovom dvadesetogodišnjem periodu u najvećem minusu, gotovo za milion stanovnika, to jest za oko 960.000, što je jedanaest odsto ukupnog broja pripadnika te nacije.

Slede zatim Bošnjaci (minus 9,5 odsto), mada je na popisu 2013. u BiH bilo sporno tumačenje usvojene definicije stalnog stanovništva. Agencija za statistiku BiH u stalno stanovništvo uključila je i one koji žive u inostranstvu i duže od godinu dana a poreklom su iz Bosne. Reč je o nekih 190.000 stanovnika zbog kojih Republika Srpska nije prihvatila sarajevske rezultate.

Demograf Goran Penev kaže da je osnovni utisak koji se može steći poređenjem ovih statističkih pokazatelja iz dva perioda veliko smanjenje broja stanovnika, što je karakteristično i za mnoge druge zemlje u tranziciji. Drugi važan utisak je da se bivši jugoslovenski prostor demografski homogenizuje. U prošlom veku taj prostor je bio karakterističan po heterogenim demografskim pokazateljima. Imali smo, s jedne strane, Sloveniju, Hrvatsku, Vojvodinu i centralnu Srbiju koje su se u deceniji pred raspad SFRJ odlikovale niskim stopama demografskog rasta i prirodnog priraštaja, dok su s druge strane bile Crna Gora, BiH i Makedonija s intenzivnijim porastom stanovništva, i naročito Kosovo, s visokim fertilitetom i vrlo visokim prirodnim priraštajem. To su za jugoslovenske i evropske pojmove bila visokofertilitetna područja. Međutim, u ovom najnovijem periodu u svim bivšim republikama došlo je do smanjenja fertiliteta, a razlike u stopama demografskog rasta vidno su smanjene. To se, primećuje dr Penev, čak može reći i za Kosovo – i ono sad ima znatno nižu stopu fertiliteta i čak negativnu stopu rasta stanovništva.

Pitamo Peneva otkud toliko sličnosti u kretanju ukupnog broja stanovnika u Srbiji, BiH i Hrvatskoj iako su tokom devedesetih bila vrlo intenzivna iseljavanja izbeglica iz Hrvatske i BiH ka Srbiji. Ovaj demograf kaže da negativan migracioni saldo ostvaren u periodu 1991–2011. nije u vezi samo s ratnim zbivanjima. Srbija je imala veliki priliv doseljenih, pre svega Srba iz Bosne i Hrvatske, ali je imala i mnogo iseljenih. Pored toga, doseljavanje je u „poratnim” godinama veoma smanjeno, a iseljavanje nastavljeno, pa je i u Srbiji negativni migracioni saldo velik. U BiH je razlika između broja odseljenih i doseljenih znatno veća, a i direktni ratni gubici bili su ne samo mnogo veći u poređenju sa Hrvatskom i Srbijom, već i apsolutno vrlo veliki (procenjeni su na oko 100.000 poginulih). U te tri države već godinama se registruje i negativan prirodni priraštaj, što je posledica ne samo pada fertiliteta (broj živorođenja po ženi) već i intenzivnog starenja, ubrzanog i velikim iseljavanjem, pretežno mladih. Povećano iseljavanje iz BiH i Hrvatske tokom devedesetih bilo je motivisano bezbednosnim razlozima, a kasnije pre svega ekonomskim.

Kad je o Kosovu reč, Goran Penev podseća da je s tog područja u apsolutnom broju više iseljeno Albanaca nego Srba, a relativno mnogo više Srba. Demografska kretanja među albanskim stanovništvom na Kosovu bila su slična onima u Albaniji, koja beleži još veće iseljavanje i smanjenje ukupnog broja stanovnika.

Najzad, Makedonija, Slovenija i Crna Gora u ovom periodu praktično beleže nulti porast broja stanovnika i pozitivan prirodni priraštaj. Međutim, dok je u Makedoniji i Crnoj Gori migracioni saldo negativan, u Sloveniji je i on pozitivan.

Ovaj demograf napominje i da su različiti razlozi zbog kojih su neke nacije izgubile više, a neke manje stanovnika. Jugosloveni i Crnogorci su u minusu najviše zbog promena u načinu izjašnjavanja o nacionalnoj pripadnosti. Prilikom popisa sprovedenih u 21. veku oni su se masovno drukčije izjašnjavali nego 1991, i to najviše kao Srbi. U tom smislu, kad je o izjašnjavanju reč, Srbi su na dobitku, međutim, oni su u vidnom gubitku kad je reč o prirodnom priraštaju (više umrlih nego rođenih) i o migracionom saldu (više odseljenih nego doseljenih) i zbog toga su u apsolutnom smislu doživeli najveći pad broja stanovnika.

Što se Bošnjaka tiče, i njima je (kao i „preostalim” Muslimanima) pristupio jedan broj Jugoslovena, ali i oni beleže umereno negativan prirodni priraštaj i imaju izuzetno negativan migracioni saldo (ukupan eks-Ju minus od oko 204.000, ali uzimajući u obzir rezultate Agencije za statistiku BiH). Hrvati takođe imaju izrazito negativan prirodni priraštaj i ne toliko izražen (do ulaska u EU) negativan migracioni saldo (ukupan minus 140.000). Konačno, Crnogorci su se na dva poslednja popisa masovno drukčije nacionalno izjašnjavali, a beleže i negativne migracione stope (ukupan minus 200.000). A jedina nacionalna grupacija (od ovde posmatranih, jer to se može reći i za Rome), koja beleži veoma skroman demografski plus od 65.000 jesu Albanci, i to isključivo zahvaljujući pozitivnoj stopi prirodnog priraštaja.

Prema tome, iako je negativna stopa rasta stanovništva trend svojstven mnogim bivšim socijalističkim zemljama Evrope, kod nas su ratna zbivanja očigledno uticala na razlike u ukupnim skorovima – i kad je reč o pojedinim delovima nekadašnje države i kad je reč o nacijama.