Spomen-kosturnica u Crkvi Svetog proroka Jeremije nikoga ne ostavlja ravnodušnim. Sveća voštanica upaljena je poginulim srpskim vojnicima. Priča seže u prošlost, u 1915. godinu.
Vrbovački boj 1915. godine bio je odlučujući za održanje Šumadijske divizije u odbrani na posednutom položaju. Zbog snage kojom je raspolagala, nemačka carska vojska pod komandom feldmaršala Makenzena izabrala je za napad ključni položaj na Cerjaku i Vrbovačku kosu, čije je probijanje uslovilo povlačenje Šumadijske divizije. Težište odbrane činili su Jedanaesti i Devetnaesti pešadijski puk prvog poziva. Oni su podneli najveći teret i gubitke.
U spomen-kosturnici se nalazi 200 lobanja
Tokom dva dana žestoke borbe, 18. i 19. oktobra 1915. godine, srpske jedinice časno su branile odstupnicu drugih jedinica i napaćenog naroda.
Pre osam decenija, 1938. godine, kosti palih boraca prenete su u Spomen-kosturnicu, u malu prostoriju površine 17,5 metara kvadratnih. Kosturnica polukružnog oblika nalazi se ispod oltara Crkve Svetog proroka Jeremije u Vrbovcu.
O osvećenju crkve na dan Svetog proroka Jeremije 1939. godine „Politika” je opširno pisala
Ova crkva jedna je od četiri spomen-kosturnice u SPC, ali je jedina vezana za tragičnu 1915. godinu. Paroh vrbovački Dušan Popović podseća da su ostale tri crkve vezane za slavne bitke srpske vojske u 1914. godini. Lazarevačka crkva posvećena je Kolubarskoj bici, crkva u Krupnju bici na Mačkovom kamenu, dok treća, u selu Pecka, čuva sećanje na Cersku bitku.
– U Spomen-kosturnici ratnika palih u boju kod Vrbovca 1915. čuvaju se kosti ratnika 11. i 19. puka Šumadijske divizije Prvog poziva, ali nije isključeno da, u manjem broju, ima i posmrtnih ostataka vojnika iz drugih jedinica, kao i civilnih žrtava – napominje paroh Popović.
Prema njegovim podacima, u sanducima se nalazi 200 lobanja. Kosti su izmešane i ne postoji nijedan sanduk posebno obeležen da bi se tačno utvrdilo čije su kosti u njemu, a prilikom renoviranja kosturnice nije pronađena nijedna identifikaciona pločica, odnosno matrikula vojnika.
– Među lobanjama ima nekoliko dečjih. Pretpostavlja se da su iskopane slučajno, iz grobova neposredno pored zajedničkih vojničkih grobova. Prema kazivanju istoričara Ljubomira Maraša, koji je 1995. godine tragao za nekim dokumentima u Vojnoistorijskom arhivu u Beogradu, postoji dokument u kojem se navodi da je 1915. godine zbeg žena, dece i staraca iz sela Lipa bio zarobljen kod starog vrbovačkog groblja i da su svi nemilosrdno ubijeni i tu sahranjeni u vojničkim rovovima. Kada su 1939. godine iskopavani posmrtni ostaci vojnika, iskopani su i ostaci civila pobijenih u zbegu i položeni zajedno sa vojničkim kostima. Na osnovu tih podataka, može se zaključiti da u Spomen-kosturnici ima manje od 200 vojničkih kostura, dok je nemoguće utvrditi tačan broj poginulih ratnika Vrbovačke bitke – napominje paroh.
Osvećenje crkve na dan Svetog proroka Jeremije 1939. godine izvršio je blaženopočivši vladika Venijamin sa sveštenstvom iz Smedereva i Požarevca, u prisustvu kraljevog izaslanika. Svečanom činu osvećenja prisustvovali su mnogi bivši ratnici sa Cerjaka i Vrbovačkih kosa, a koliko je to bio značajan događaj svedoči, između ostalog, i opširno pisanje „Politike” 15. maja 1939. godine: „Posle završene Liturgije iz crkve je izašlo sveštenstvo. Pred crkvom je obrazovana litija koja se uputila ka istočnom delu, oltaru, ispod koga je izgrađena kosturnica. Pred ulazom je održan kratak pomen, a zatim je episkop Venijamin sišao i prelio crne sanduke sa kostima naslaganim jedna na drugu. Pojedina imena koja su sačuvana na krstovima, stavljena su na kovčege u kosturnici. Izaslanik Ministarstva vojske uneo je u kosturnicu veliki venac ministra vojske. Izaslanica društva Kneginja Zorka položila je buket cveća, a narod je sanduke zasuo mirišljavim bosiljkom i crvenim ružama koje su procvetale na grobovima izginulih vojnika. Pred kosturnicom je dirljiv govor održao episkop Venijamin...”
Zanimljivo je da je crkvu u Vrbovcu, građenu od 1936. do 1939. godine, živopisao čuveni ruski umetnik Andrej Vasiljevič Bicenko, koji je studirao slikarstvo na Umetničkoj akademiji u Kijevu i Carskoj akademiji u Sankt Peterburgu, kao i školu za vajarstvo i arhitekturu u Moskvi. Pre dolaska u Kraljevinu Jugoslaviju bio je već cenjen umetnik u Rusiji. Živeo je u Zrenjaninu, a 1924. godine prešao je u Beograd. Tokom boravka u Kraljevini Jugoslaviji bio je član Udruženja ruskih slikara Obščina, u okviru koga je redovno izlagao na izložbama ruskih emigranata u Beogradu. Iako se bavio i štafelajnim slikarstvom, mahom pejzažima, u istoriografiji je ostao upamćen kao ikonopisac i freskoslikar, budući da je za njim ostao znatan broj ostvarenja u domenu crkvenog slikarstva.
– U Srbiji, među Bicenkovim delima, izdvajaju se ikonostasi u novoj crkvi u Kragujevcu i crkvi manastira Svetog Romana kod Đunisa, ikonostas i živopis Saborne crkve u Leskovcu, živopis Saborne crkve u Šapcu, ikonostas i živopis crkve u Oridu, ikonostas u Blacu, Šabačkoj Kamenici, živopis u crkvi manastira Kaona kod Šapca, kao i ikonostas Crkve Svetog Vasilija Ostroškog u Prijepolju. Samo na teritoriji Beograda, Bicenko je uradio živopis u Vaznesenskoj crkvi, Crkvi Presvete Bogorodice u Zemunu, ikonostas i živopis u crkvi na Bežaniji, zidne slike u Crkvi Ružici na Kalemegdanu, deo živopisa u Crkvi Svete Trojice u Zemunu. Živopisao je i crkve u Kostolcu, ikonostas crkve u selu Salakovcu kod Požarevca i Crkve Svetog Nikole u Požarevcu, a radio je i u crkvama u Novacima, Niškoj Banji, Vraniću i Pljevljima – kaže paroh vrbovački Dušan Popović.
Nažalost, priča o bici, Spomen-kosturnici i crkvi posle jednog veka pada u zaborav. Današnje generacije ne uče o boju i Šumadijskoj diviziji, a paroh žali zbog toga što veoma retko neka škola dovede učenike u Vrbovac i održi čas istorije.
