Novi Sad – Oslobođenje koje je u Novi Sad stiglo pre 75 godina obeležava se 23. oktobra, ali u Istorijskom arhivu grada ukazuju da postoje i svedočenja prema kojima je oslobođenje u Drugom svetskom ratu zapravo stiglo dan ranije.

„Ovde nam se ponavlja situacija koju je Novi Sad doživeo 1918. godine”, kaže za „Politiku” direktor Istorijskog arhiva grada Novog Sada, istoričar Petar Đurđev.

Grad, naime, svoje oslobođenje u Prvom svetskom ratu obeležava 9. novembra, kada je 1918. u njega s regularnom srpskom vojskom ujahao major Vojislav Bugarski. Međutim, prema njegovim rečima, poznato je i to da su već 8. novembra te godine, pod vođstvom Boška Pavlovića, rezervnog poručnika koji je u Novi Sad stigao s drugima iz zarobljeništva, zauzete sve važne strateške tačke i da je grad spasen od uništenja prilikom preuzimanja.

„Ista situacija dešava se 22. oktobra 1944. godine. Okupator se tog dana povlači, ali ruši mostove koji su bili na Dunavu, uništava aerodrom na Sajlovu i još nekoliko privrednih objekata”, navodi direktor.

O tim događajima govori, pored ostalog, izložba u Arhivu povodom 75. godišnjice od oslobođenja grada od fašizma. Izložbom, kako tvrdi direktor, ne zauzima se stav u vezi s oktobarskim datumom.

„Ono što doznajemo prilikom spremanja ove izložbe jeste da je grupa ruskih ’komandosa’ iz rečne flotile, uspela da 22. oktobra uđe u Novi Sad, i – prema njihovom sećanju – stupi u kratku borbu s Nemcima i prva dođe do centra. Postoje i druga svedočenja koja nam govore o tome da su pripadnici Novosadskog partizanskog odreda već 22. oktobra 1944. uspeli da zauzmu važne strateške tačke u gradu i započnu s razoružavanjem mađarskih vojnika. Najupečatljivije jeste sećanje predsednika novooslobođenog Novog Sada, Mesnog narodnog odbora, a bio je to prota Alimpije Popović, koji nepogrešivo svedoči da je Novi Sad već 22. oktobra 1944. u popodnevnim časovima, negde posle 15 sati, dočekao svoje prve oslobodioce. I on u svojim sećanjima spominje dva ruska tenka u centru Novog Sada, kao i partizani. Međutim, 23. oktobra dolaze regularne jedinice vojvođanskih brigada, i taj datum se preuzima kao oslobađajući”, kaže Đurđev.

Istorija, kako on kaže, „zna da udene”, pa se tako 1918. „pretvorila” u 1944, s tim što potonje godine, kako napominje, nije bilo Boška Pavlovića, koji je ranije uspeo da sačuva grad od uništenja, tako da je neprijatelj u svom povlačenju naneo snažne udare.

Novi Sad je iz Drugog svetskog rata izašao, prema rečima našeg sagovornika, kao veoma izranjavljen grad, s populacijom od oko 40.000 ljudi, a pred rat je imao, prema nezvaničnim statistikama, 70.000 stanovnika.

„Prema zvaničnim izveštajima mađarske državne policije u Novom Sadu, već prilikom ulaska okupatora iz grada je proterano više od 20.000 ljudi. Pretpostavlja se da je gotovo 5.000 Novosađana izgubilo život, što znači da je svaki dvanaesti stradao u borbi protiv okupatora, u želji za slobodom, boljim i pravednijim društvom. To je svakako strašan podatak. Novi Sad je ostao bez ijednog značajnijeg privrednog preduzeća, što zbog pljačke okupatora, što zbog savezničkog bombardovanja 1944. godine. Zbog tih velikih razaranja ostao je bez značajnog dela stambenog fonda, bez 19.500 stanova, što je u ono vreme predstavljao zaista veliki problem”, navodi istoričar.

Grad slobodu dočekuje i bez struje, jer je električna centrala bombardovana u avgustu 1944. godine. Gotovo je godinu dana vladala i teška oskudica. Sve to potvrđuje mišljenje istoričara da Drugi svetski rat predstavlja najregresivniji period u razvitku Novog Sada, ali sav taj pritisak okupatora na Novi Sad, dodaje direktor arhiva, nije uspeo da slomi volju naroda za slobodom.