One su nekada bile mesta gde su se vodile „ozbiljne” političke debate, pisale pesme i nalazila inspiracija za njih, zaljubljivali mladi, a predstavljale su i sastajališta ljudi različitih profesija koji su se opuštali uz zvuke poznatih pesama.

Srpska prestonica imala je prvu kafanu u Evropi, a prema zapisima koji su navedeni u knjizi „Mehane i kafane starog Beograda”, autora dr Vidoja Golubovića, napominje se da je ona otvorena na Dorćolu davne 1522. godine, a da su gosti u njoj mogli da poruče samo kafu.

To je bila veća kuća koja je mogla da primi više ljudi, a najveći broj gostionica i kafana otvoren je krajem 19. i početkom 20 veka, pa je prestonica Srbije, prema nekim procenama, tada na svakih 50 stanovnika imala po jednu kafanu.

Prema rečima stručnog saradnika u Zavodu za zaštitu spomenika kulture grada Beograda Biljane Mišić, kafana „Znak pitanja” u Ulici kralja Petra jedna je od najstarijih i najpoznatijih, a podignuta je 1823. godine na inicijativu kneza Miloša Obrenovića i uživa status spomenika kulture još od 1946.

Predanje kaže da je u tu kafanu često svraćao Vuk Stefanović Karadžić, a u njoj je bio postavljen i prvi bilijar u prestonici, dok je značajna bila i kao prvo čitalište „Srpskih novina”.

Menjajući često vlasnike, kafana je poslovala pod različitim imenima – „Kod pastira” i „Kod Saborne crkve”, a krajem 19. veka, na zahtev crkvenih i državnih vlasti, morala je da promeni ime, pa je novi vlasnik, ne znajući kako da je nazove, na novu firmu stavio samo znak pitanja, a taj naziv zadržan je do danas.

I mnoge druge kafane u Beogradu imaju neobično poreklo i zanimljivu istoriju.

Zgrada u kojoj se nalazila poznata beogradska kafana „Tri lista duvana” na uglu Bulevara kralja Aleksandra i Ulice kneza Miloša podignuta je osamdesetih godina 19. veka, a bila je poznata po tome što je u njoj instalirana prva telefonska linija u Beogradu.

U toj kafani, koja je spomenik kulture još od 1981. godine, prvi put su telefon „isprobali” vojni ministar Teša Nikolić i inženjerski kapetan Kosta Radosavljević.

Na njenom mestu danas se gradi poslovni centar koji će nositi isti naziv kao kafana.

Mnoge kafane na teritoriji beogradskih opština, pre svega Janićeva kafana u Ostružnici, mehana Uzun Mirka Apostolovića u Obrenovcu, Manakova kuća i „Ruski car”, predstavljaju pojedinačne spomenike kulture, dok se znatan broj nalazi i u okviru zaštićenih kulturno-istorijskih celina.

Popularna kafana „Tri šešira” u Skadarliji nalazi se u okviru ambijentalne celine koja je zaštićena, a ime je dobila po radnji za proizvodnju šešira na istom ulazu. Posle rušenja do tada najpoznatije kafane „Dardaneli” 1902. godine, koja se nalazila na mestu Narodnog muzeja na Trgu republike, u novoj kafani na Dorćolu nastavili su da se okupljaju gradski boemi, pa su u nju redovno svraćali Bora Stanković, Žanka Stokić, Đura Jakšić...

U knjizi Vidoja Golubovića navodi se da su mnogi hroničari zabeležili da je ime kafane bilo veoma popularno, pa svuda u svetu gde su Srbi otvarali kafane neka je nosila naziv „Tri šešira”.

Na mestima mnogih beogradskih kafana koje su bile popularne krajem prošlog veka danas se nalaze kafeterije, barovi, snekovi ili restorani brze hrane.

Tako čuvena kafana „Pod lipom”, na uglu Makedonske i Ulice Lole Ribara, koja je bila mesto okupljanja studenata, ali i beogradskih boema i pisaca i u kojoj je stalno bio prepoznatljiv miris šljivovice i prebranca, zatvorena je pre nekoliko godina, uprkos oštrom opiranju stalnih posetilaca koji su tada uputili proglas protiv njenog zatvaranja.

U podrumu „Lipe” radila je jedna od prvih picerija u Beogradu, gde se čekalo na mesto da se sedne i gde je novitet bila pica sa feferonima koja je imala poseban miris i ukus.

Uvek je bila puna, a sredovečni Beograđani prisećaju se i danas kelnera u belim košuljama koji su opominjali mlade da nije kulturno ljubiti se na javnom mestu ili flekati stolnjake. Sada se tu nalazi picerija „Pica hat”, gde mladi posle radnog vremena često dolaze na ručak.

Sličnu sudbinu doživelo je i nekoliko drugih poznatih kafana kao što su „Domovina” (pretvorena u kafeteriju poznatog lanca „Speak Easy”)  i „Smederevo” (prvobitno bio džez-klub „Sinatra”, a sada fiš-bar).

Kultni restoran „Trandafilović”, u kojem su dane provodili stanovnici Vračara družeći se sa čuvenim Minimaksom, glumcem Draganom Nikolićem, Momom Kaporom, Oliverom Katarinom, ali i drugim ličnostima iz javnog života, zatvoren je.

Generacijama Beograđana, koji su ovu kafanu smatrali drugim domom, ona će biti samo deo uspomena na dane u kojima su slobodno vreme provodili uz hladno pivo i dobru hranu.