Ćirilica između istoka i zapada

U okviru jedinstvene ćiriličke pismenosti, srpska se ćirilica izdvaja nizom specifičnih odlika, usled čega se istorijski i strukturno može govoriti o dva tipa ćirilice. Ona se u tom smislu uslovno može podeliti na „istočnu” (ili rusko-bugarsku) i na „zapadnu” (ili srpsku). U ovom tekstu biće reči o tim specifičnostima koje su bitno uticale kako na strukturu srpske ćirilice, tako i na njen savremeni istorijski trenutak.

Raspad jugoslovenske etnokulturne i političke simbioze naneo je srpskom narodu velike gubitke, desetkovao njegov teritorijalni i etnički sastav, u znatnoj meri razorio njegove etnokulturne ustanove i doveo do postepenog odumiranja kulturnog pamćenja. Ovo poslednje ispoljava se najupadljivije u vidu konkurentne sinhrone digrafije – istovremene i alternativne upotrebe dvaju pisama za srpski jezik. To je klasičan i dobro poznat primer grafičke smene: domaćeg nacionalnog pisma tuđim grafičkim obeležjem, koje se propagira kao kosmopolitsko i prestižno. Kroz takvu digrafičnu situaciju prošli su svi oni narodi koji su uglavnom tokom prošlog stoleća doživeli sličnu smenu svojih kulturnih obeležja. Ovde je u prvom redu reč o imperijalnom širenju latiničkog pisma i stvaranju kosmopolitskog latiničnog komonvelta u koji su milom ili silom ušle nove kulturne kolonije širom sveta. Sve su se one na grafičkom planu morale odreći svojih pravoslavnih, islamskih ili budističkih obeležja.
Manje je poznato da smo mi kroz digrafičnu situaciju prošli i u osvitu naše istorije.
U dosadašnjoj staroslovenističkoj literaturi već je bilo uočeno kako su digrafija i bilingvizam gotovo genetski ugrađeni u slovensku pismenu kulturu. Osobito značajan spoljašnji izraz različitih kulturnih orijentacija i političkih uticaja kojima su Sloveni bili izloženi predstavlja njihova poznata poligrafičnost. Posebno mesto u tome zauzima dvoazbučnost u okviru jedne pismenosti, s kojom Sloveni u staroslovenskom periodu stupaju na istorijsku scenu i koja sve do danas predstavlja spoljašnju odliku onog dela balkanskih Slovena koje igrom istorijske sudbine karakteriše slična kulturna razapetost između istoka i zapada, imperijalnog i autohtonog, o kojoj govori i tematski najosobeniji staroslovenski spomenik – spis „O pismenima” Crnorisca Hrabra.
Tokom čitavog srednjeg veka u staroslovenskoj književnosti govori se samo o jedinstvenom slovenskom pismu kao originalnom delu slovenskog prvoučitelja Ćirila Solunskog iz IX v., iako se od najstarijih vremena u slovenskoj pismenosti upotrebljavaju dve po obliku potpuno različite azbuke, ćirilica – neskriveni derivat grčkog pisma, i zagonetna glagoljica koja je, izgleda, prvobitno nosila Ćirilovo ime. Uprkos izvesnim, i dalje otvorenim pitanjima, danas je opšteprihvaćeno kako su razlozi postojanja dveju slovenskih azbuka pre svega hronološki. Grafička originalnost i strogi unutarnji princip glagoljske azbuke, koji se mogu pripisati genijalnom filološkom daru njenog izumitelja, u vezi su s činjenicom da je to novo pismo bilo stvoreno za prvu slovenski državu sa snažno izraženom idejom slovenske etno-političke samostalnosti. Posle propasti slovenske misije u Moravskoj, originalno slovensko pismo na Balkanu doživljava stratešku promenu svoje forme – postaje izraz novog tipa državnosti, koji u svemu podražava Vizantiju. Neposredna posledica toga bilo je prilagođavanje grčkog pisma za slovenski jezik putem dodavanja posebnih znakova, preuzetih ili delimično prilagođenih iz već postojećeg slovenskog pisma.
Kao što to obično biva, istovremeno postojanje dvaju različitih pismenih sistema za isti jezik nije moglo dugo da traje i originalno slovensko pismo je vrlo rano, već do kraja XI v., u svim onim krajevima koji su pripadali vizantijskom kulturnom krugu bilo potisnuto od strane poslovenjenog grčkog pisma. To znači da je granični prostor između istočnog i zapadnog hrišćanstva bio i mesto kontakta, i mesto zajedničke upotrebe dveju slovenskih azbuka – starije, koja je ostala da se upotrebljava u sferi zapadnog hrišćanstva, i mlađe, vizantinirane, koja se preko Raške, Zete i Huma, proširila i u Bosni. Drugim rečima, na srpskom štokavskom terenu od najstarijih vremena upotrebljavala su se oba slovenska pisma, a s jačanjem srpske državne organizacije vizantinirano slovensko pismo je postepeno odnelo prevagu.
Postoji, međutim, krupna razlika između zamene glagoljice ćirilicom, na jednoj strani, i savremene smene ćirilice latinicom, na drugoj. U prvom slučaju grafička smena izvršena je u okviru iste kulture, bila je podstaknuta integrativnim društvenim silama s ciljem učvršćenja i jačanja etnopolitičkog jedinstva. U drugom slučaju na delu je sve obrnuto: smena označava kulturni diskontinuitet i podstaknuta je dezintegrativnim silama u društvu, koje razaraju etnokulturno jedinstvo ove sredine.
Što se tiče pomenutoga graničnog područja dveju slovenskih azbuka, njihova izvorna simbioza odrazila se u originalnim nacionalnim (štokavskim) odlikama stare srpske ćirilice. Ukratko, to je bila ćirilička transliteracija glagoljice (glagoljica prepisana ćiriličkim slovima). Postoji krupna strukturna razlika između ove ćirilice i tradicionalno shvaćene ćirilice, zajedničke za rusku i bugarsku pismenost. U prvom redu, to je odsustvo tipičnih rusko-bugarskih jotovanih ligatura u ranoj srpskoj ćirilici. Pomenuta „ligaturna ćirilica” se grafički podudara s perifernom poznopraslovenskom glasovnom pojavom koja se razvila na istočnoj teritoriji slovenskih jezika – pozicionim umekšavanjem suglasnika. Za srpski jezik, koji je tokom čitave svoje istorije pokazivao težnju da grafički izrazi palatalni afrikatski red č-ć, dž-đ, koji se razvio oko praslovenskih sonantskih parova l-lj, n-nj, jotovane ligature su faktički nepotrebne i potpuno je logično što ih nema u najstarijoj srpskoj pismenosti XII veka. Ali već početkom XIII v., kao grafički odraz svetogorskih veza nemanjićke Srbije, u raškoj ortografiji dolazi do korenite smene – prodora jotovanih ligatura, koje će u srpskoj pismenosti ostati sve do Vuka Karadžića. Kao što je to ranije bio slučaj s glagoljicom, tako je sada stara neligaturna ćirilica ostala da živi u perifernim zapadnim krajevima, koji nisu bili okrenuti Vizantiji – bogumilskoj Bosni i katoličkom južnom Primorju.
Od XIV v. iz Raške u pomenute zapadne krajeve dolazi novi grafički podstrek: bosanska kraljevina preuzima raško poslovno pismo kao odraz državne identifikacije s nemanjićkom Srbijom. Iz simbioze toga poslovnog pisma i one stare ćiriličke tradicije, u turskom periodu na tome prostoru biće uobličeno opštenarodno ćiriličko pismo, poznato pod nazivom „bosančica”. Međutim, već krajem istoga stoleća Raška odlazi dalje u svojim vizantijskim integracijama – ponovo napušta svoju domaću pismenu tradiciju i ulazi u simbiozu s rusko-bugarskim tipom poslovnog pisma – preuzima vizantinirani poluustav.
Konačno, stvaranjem „građanske” ćirilice u XVIII v., koja je delo ruskog cara i reformatora Petra Velikog, ćirilica je ušla u simbiozu s latinicom. Po mnogim svojim grafičkim rešenjima ta simbioza deluje kao proizvoljno i nepotrebno nasilje nad ćiriličkom tradicijom. S druge strane, odumiranjem crkvenoslovenskog jezika i prelaskom na savremene slovenske jezike, reforma ćirilice bila je neminovna. Iznenađuje, ipak, u kojoj je meri za ćiriličke reformatore od Petra Velikog do Save Mrkalja slovenska pismena tradicija postala „mrtvo slovo na papiru”. Pa ipak, Vuk Karadžić je svojim reformatorskim rešenjima u znatnoj meri uspeo da se vrati pomenutoj narodnoj ćiriličkoj tradiciji, čiji koreni, kao što smo videli, sežu u naš XII vek.
Filološki fakultet Univerziteta u Beogradu