Potraga za telom prve žrtve rata

U godinama neposredno posle rata austrougarsko groblje je zapušteno. Mađarska, zainteresovana za očuvanje austrougarskih vojničkih grobalja na tlu Kraljevine SHS, prva je reagovala na ovakvo stanje. Mađarski poslanik Andraš Hori je 1924. godine poverljivim izveštajem upozorio Ministarstvo inostranih dela Mađarske na žalosno stanje austrougarskog groblja. Kao rešenje predloženo je da se sprovede šira društvena akcija za prikupljanje sredstava neophodnih za sanaciju.

Apel nije urodio rezultatom tako da je groblje sve više propadalo. Ambasada je 1926. godine izvestila naše Ministarstvo unutrašnjih dela da je mađarska kolonija u Beogradu formirala Komisiju za održavanje grobova mađarskih heroja, a u Beogradu je postavljen i mađarski izaslanik za vojnička groblja. Komisija je pokrenula akciju tokom koje je prikupljeno 60.000 dinara. Određenu sumu su donirali jugoslovenski MUP i Ministarstvo vojno.

Prikupljena sredstva bila su dovoljna za početak radova te je mađarsko poslanstvo 18. novembra 1926, na osnovu saglasnosti Ministarstva vera, otpočelo ekshumaciju i prenos austrougarskih vojnika poginulih na celokupnoj teritoriji Beograda, na smanjenu parcelu na „Novom groblju”. Konačno, 18 decembra 1926, u prisustvu osoblja austrijske, mađarske i nemačke ambasade i delegacije grada Beograda, svečano je otvoreno obnovljeno austrougarsko vojno groblje.

Groblje je tako funkcionisalo naredne dve godine, kada se ustanovilo da su troškovi održavanja, čak i sa površinom smanjenom na 10 hektara, preveliki. Tako je mađarska ambasada 1929. donela odluku da postojećih 1.700 pojedinačnih grobova svede na polovinu. Osim toga, ekshumirano je i u zajedničke grobnice preneto 460 tela preminulih ratnih zarobljenika sa civilnog dela „Novog groblja”, 260 tela iz dve masovne grobnice na obali Dunava, kao i 76 tela ranjenika preminulih u beogradskim bolnicama.

Sa dunavskog memorijala je prenet i mermerni krst, kao i tri ploče sa brojem sahranjenih austrougarskih vojnika. No, ploče sa imenima „u smrti sjedinjenih” 246 srpskih ratnika su – nestale: tela su, navodno, preneta u spomen-kosturnicu braniocima Beograda na „Novom groblju”, ali sudbina ploča je nepoznata. Uskoro se pokazalo da za započete radove nedostaju finansijska sredstva, pa je mađarska ambasada 1931. godine Upravi za groblja ponudila kompenzaciju u vidu zemljišta: vojno groblje bi se svelo samo na malu pravougaonu parcelu neposredno oko kapele. Zauzvrat, Opština se obavezala da tela nepoznatih vojnika smesti u dve masovne grobnice, a da 27 oficira sahrani u polukrugu oko kapele.

Mađarska ponuda je u decembru 1931. prihvaćena, a radovi su započeti 1932. godine. Tokom aprila 1933, odeljak za groblja je o svom trošku, u okviru tehničko-vrtlarskih radova, izvršio grupisanje grobova na smanjenoj parceli i montirao nove betonske krstove. Svi radovi okončani su tek 1937. godine. Ovde je ukupno sahranjeno između 3.010 (po trenutno zabeleženom stanju) i 3.453 (po mađarskim izvorima iz 1937), oficira i nižih činova.

Tokom radova Mađari su pokušali da pronađu telo vojnika koji je prvi poginuo u Velikom ratu – strelca 68. pešadijskog puka Pala Kovača, sahranjenog u Zemunu. No, u međuvremenu, ostaci austrijskih vojnika sa zemunskog Starog i Franctalskog groblja bili su grupisani u zajedničke grobnice tako da Kovač nikada nije pronađen. Kako bi ipak odali počast 68. puku koji je prvi stupio u borbu u noći između 28. i 29. jula 1914, Mađari su 1927. godine u kapeli, sa leve strane, podigli spomenik jedinom identifikovanom vojniku iste jedinice – Ištvanu Balogu II, dok su sa desne strane postavili ploču sa urezanim prepevom 77 strofe nordijske Ede „Havamal”.

(Tokom naredne godine Medija centar „Odbrana” izdaje knjigu vojnog istoričara i saradnika „Politike” Branka Bogdanovića – „Zaboravljeni i nestali”. U studiji je obrađena sudbina zaboravljenih i uništenih spomenika srpskim, ruskim, francuskim, ali i neprijateljskim vojnicima palim tokom Velikog rata)