Istorija srpskih Jevreja kroz novinske stupce

„Bože, čuvaj kralja i milu nam Kraljevinu SHS”, piše na poleđini jedinog očuvanog primerka godišnjaka „Meranos” iz 1919. godine. Reč je o časopisu koji su pre Prvog svetskog rata pokrenuli Jevreji iz Kruševca, i to – pravoslavne vere.

Ovo je ujedno jedan od brojnih jedinstvenih eksponata na nedavno otvorenoj izložbi „Listanje vremena” u Narodnoj biblioteci Srbije.

Postavka koja obuhvata pregled jevrejske periodike u Srbiji od 1888. do 2016. godine značajna je zato što je njome prvi put na uvid javnosti stavljena celokupna istorija jevrejskih publikacija na našem podneblju, koja je rezultat istraživanja autorke izložbe Biljane Albahari. Do 23. septembra posetioci NBS-a moći će da vide primerke časopisa, novina i jevrejskih kalendara, koji su za ovu priliku dopremljeni iz arhiva NBS, jevrejske zajednice i privatnih kolekcija. Građa obuhvata mahom periodiku iz Srbije, ali i sa celog bivšeg jugoslovenskog prostora, kao i publikacije koje su izdavali jugoslovenski Jevreji po odlasku u Izrael posle 1945. godine, nastojeći da očuvaju vezu s bivšom domovinom.

Od prvog lista „El amigo del pueblo” (Narodni prijatelj) – mesečnika na ladino jeziku pokrenutog u Beogradu 1888. godine – u prethodnih bezmalo 130 godina evidentirano je 76 različitih publikacija jevrejske zajednice u Srbiji i bivšoj Jugoslaviji, a šest njih i dalje izlazi.

U početku, ovi časopisi su imali uglavnom informativni, kulturni, poučni, verski, porodični i prigodan karakter. Entuzijazam koji je pratio njihovo osnivanje opisuje Samuilo Alkalaj, jedan od osnivača jevrejskog kluba „Zajednica”, u kojem se okupljala jevrejska, ali i srpska omladina, i koji je 1906. pokrenuo istoimeni list. Alkalaj beleži da je „Zajednica” sadržavala i poučne i zabavne članke, a „rasturana je i među onima koji nisu bili članovi”. U početku, „iz skromnosti ili bojažljivosti”, saradnici se nisu potpisivali imenom i prezimenom, već inicijalima. Bio je to prvi jevrejski časopis u Srbiji pisan na srpskom jeziku i ćirilicom. Ali ne i jedini – posle njega pokrenut je pomenuti godišnjak „Meranos”. Kako je došlo do njegovog osnivanja?

– Za vreme ustavobranitelja (1842–1858) Jevrejima je dekretom bio zabranjen rad u mestima i varošima u unutrašnjosti Srbije. To je značilo da bi morali da se presele u Beograd, napuste nasleđe predaka i počnu život iz početka. Zato je nekoliko stotina članova jevrejske zajednice širom Srbije odlučilo da pređe u pravoslavlje – objašnjava autorka izložbe.

Njihovi potomci, da bi sačuvali svoju kulturu, tradiciju i poreklo, počeli su da izdaju „Meranos”, po svemu sudeći u prvoj deceniji 20. veka.

Ovaj list jedan je od rariteta izložbe, koji nisu zabeleženi ni u srpskoj nacionalnoj bibliografiji periodike, ali ih je autorka Albahari otkrila pripremajući postavku. Među eksponatima ima onih koji su štampani na ćirilici, latinici i hebrejskom pismu, kao i na srpskohrvatskom, mađarskom, nemačkom, francuskom, jidišu i ladino jeziku, ili su višejezični. Predstavljena periodika obuhvata informativnu, političku, zabavnu, pa i sportsku štampu, poput novosadskih nedeljnika na mađarskom „Juda Makabi” i „Makabi sport”, književne časopise, omladinske listove... Pojedini časopisi nisu osvanuli na izložbi, ali je priča o njima takođe zanimljiva, jer su ih objavljivali Jevreji, oficiri Jugoslovenske kraljevske vojske, i to u ratnom zarobljeništvu u nemačkom Osnabriku posle Aprilskog rata. U tom logoru, kaže Biljana Albahari, obreli su se svi oficiri Vojske Kraljevine Jugoslavije, među kojima i 400 Jevreja, zatočenih u baraci broj 37 i sobi sedam. Oni su u Osnabriku pokrenuli časopise koji su se, simbolično, zvali „Trideset sedam” i „Sedam”. Izašlo je ukupno tridesetak brojeva.

– Zanimljive su i interne novine koje nisu imale naziv, a izdavali su ih za vreme Drugog svetskog rata jevrejski zarobljenici u italijanskom konfinacijskom logoru Sumartin na ostrvu Braču. To nije bio pravi logor, već je u njemu bilo delimično slobodno kretanje, a mnogi od tamo odvedenih Jevreja kasnije su prešli u italijansku okupacionu zonu i umnogome preživeli – objašnjava Biljana Albahari.

Bogatstvo različitosti

Postavka „Listanje vremena” ukazuje na značaj koji su Jevreji imali u verskoj, političkoj, kulturnoj, umetničkoj, naučnoj, privrednoj i vojnoj istoriji Srbije, smatra recenzent izložbe, istoričar Dejan Ristić.

„Ona svedoči i da su ovdašnji Jevreji, ostajući verni svom identitetu,

istovremeno iskreno prigrlili osobenosti i vrednosti autohtonog stanovništva među koje su se doseljavali. Postavka ukazuje i na bogatstvo

različitosti ovih prostora, koje predstavlja jednu od najdragocenijih karakteristika savremene Srbije”, zaključuje Ristić.