Doba vizantijske dominacije u drugoj polovini X i prvoj polovini XI veka

Sa nestankom cara Konstantina VII Porfirogenita i informacijama koje pruža njegov spis De administrando imperio sredinom H veka, događaji srpske istorije još jednom su potonuli u tamu. Nije poznato kada je knez Časlav, čija se smrt vezuje za borbe sa Mađarima na obali Save, okončao život ni ko su bili njegovi naslednici. Kada je vizantijski car Jovan I Cimiskije (969–976) uništio 971. godine Bugarsko carstvo, rimska vlast se ponovo, prvi put posle više od tri veka, proširila do obale Dunava. U takvim okolnostima i srpske zemlje su se našle pod neposrednom vizantijskom vlašću. Umesto srpskih kneževa, njima je sada upravljao vizantijski činovnik u visokom rangu katepana (duka), sa sedištem u Rasu. Međutim, takvo stanje nije potrajalo, jer je odmah posle smrti cara Jovana 976. godine izbio veliki ustanak protiv vizantijske vlasti u bugarskim zemljama i slovenskoj Makedoniji, pod vođstvom braće Komitopula – Mojsija, Arona, Davida i Samuila, koji je doveo do obnove bugarske države pod Samuilovim vođstvom i sloma vizantijske vlasti na severnom delu Balkana.

Veliki rat između novog cara Vasilija II (976–1025) i Samuila imao je veliki uticaj i na srpske zemlje, rastrzane između obeju strana. U to vreme se pominje jedno srpsko poslanstvo koje se 991/992. godine morem uputilo vizantijskom caru i koje je po svoj prilici krenulo iz neke od primorskih zemalja.

Poznato je da se početkom XI veka vlast dukljanskog kneza Jovana Vladimira protezala i nad „predelima Srbije“ u unutrašnjosti. Nakon Samuilovog pokušaja da osvoji Duklju 998/999. godine, Jovan Vladimir je zarobljen, ali se oslobodio kada se oženio Samuilovom kćerkom Teodorom Kosarom. Ta rodbinska veza, koja mu nije smetala da održava dobre odnose i sa Vizantijom, stajala je Vladimira i života, jer ga je ubrzo posle Samuilove smrti, kao i Samuilovog sina Gavrila Radomira, ubio njegov sinovac Jovan Vladislav ispred crkve u Prespi 22. maja 1016. Zbog svog pobožnog života i mučeničke smrti, Jovan Vladimir je, prvi među Srbima, bio proglašen za sveca. 

Usled konačnog poraza Samuilovog pokreta i pogibije Jovana Vladislava 1018. godine, vizantijske snage su iskoristile rasulo koje je nastupilo u srpskim zemljama i obnovile neposredno prisustvo carske vlasti u njima. U središnjoj Srbiji je uspostavljena nova vojno-administrativna provincija, tema Srbija sa strategom (vojni i civilni upravitelj jedne provincije) na čelu. Duklja je po svoj prilici potčinjena duki Drača, stanje u Travuniji nije poznato, dok je Zahumlje zadržalo domaće kneževe, koji su se integrisali u vizantijski poredak, što je vidljivo na primeru kneza Ljutovida, koji je imao vizantijsko dostojanstvo protospatara epi tu hrisotriklinu (bukvalno: prvi mačonosac), a u jednom trenutku je čak postavljen i za stratega Srbije i Zahumlja.

U sledećem nastavku: Prvo srpsko kraljevstvo u XI veku

Prethodno: Srbi od VII do X veka