Beogradski „krivi toranj”

Beograd, pored ostalih monumentalnih zdanja, krasi šest rimokatoličkih hramova, a dragulj ove sakralne arhitekture je Crkva Svetog Antuna Padovanskog. Izgrađena je po projektu čuvenog slovenačkog arhitekte Jože Plečnika (1872–1957) na opštini Zvezdara, blizu Crvenog krsta, u Bregalničkoj 14, gde se nalaze i franjevački samostan, kao i sedište Franjevačke župe, Bosne Srebrene iz Sarajeva. Plan za hram i sve poslove oko njega Plečnik je, kao veliki vernik, uradio besplatno, čak se odrekao i putnih troškova.

Od 2010. ovaj objekat je upisan u Registar spomenika kulture Republike Srbije.

Dušan Milovanović, istoričar umetnosti, govoreći za „Magazin” izdvaja da su, posle turskog izgona u 17. veku, franjevci pozvani u Beograd 1926. kada je izgrađen i manastir pod rukovodstvom zemunskog arhitekte Boža Katušića. Crkvu je 1929. započeo Plečnik, koga je tadašnji župnik angažovao na predlog skulptora Ivana Meštrovića. Sama crkva, koja se smatra jednim od najznačajnijih, ako ne i najvažniji Plečnikov rad, završena je krajem 1933. godine. Sledeći stradalnu sudbinu Beograda i ovih prostora, gradnja je prekinuta tokom rata, a potpuno okončana tek 1962, nakon smrti arhitekte, pod rukovodstvom njegovog učenika Slovenca Janeza Valentinčiča (1904–1994). Tada je dovršen njen naočiti zvonik koji se ubrzo, radi prirode terena, blago nagnuo (1,2 metra u odnosu na osu) i po toj osobini veoma podseća na krivi toranj u Pizi.

Sam hram je visok 25 metara, a završava se monumentalnim čeličnim krstom (3,7 m), dok je toranj visok 52 metra i ima oblik cilindra s prečnikom od devet metara.

Građevina je izvedena od neobrađene crvene cigle sa malterisanim pasažima bledoružičaste boje. Ulaz na zapadnoj strani raskošno je ukrašen tremom koji nose šest vitkih stubova od porfirnog mermera s visokim elegantnim belim kapitelima. Veliki broj prozora osvetljava unutrašnjost hrama.

Arhitekta se oslonio na ranohrišćanske uzore svetilišta kružnog oblika (rotonda) poput Panteona u Rimu, Crkve San Vitale u Raveni, carigradskog hrama Svetih Serđa i Vakha, monumentalnog solunskog Svetog Georgija, Crkve Svetog Petra i Pavla u Rasu, Crkve Svetog Donata u Zadru... Zanimljivo je da se ovakav oblik sačuvao do danas i kod pravoslavnih svetilišta, recimo, Hram Svetog Vasilija Ostroškog na Bežanijskoj kosi u Beogradu (građen 1995–1999) koji je projektovao arhitekta Mihajlo Mitrović.

Tlocrt hrama na Zvezdari Plečnik je izveo tako da asocira na Svetog Antuna s malim Isusom na rukama, što je i najčešća predstava ovog svetitelja. Iznutra, tri spratne galerije okružuju hram. Na prvoj su smeštene orgulje i mesto za hor. U centru je glavni oltar sa raspećem Isusovim, a u dubini, na pozadini pozlaćene mandorle postavljena je bronzana skulptura Svetoga Antuna visoka 2,75 metra, delo Ivana Meštrovića.

Meštrovićev kip „Srce Isusovo”

Još dve izuzetne skulpture bude pažnju posetilaca, koje je, prema nacrtu Jože Plečnika, izradio slovenački vajar Božo Pengrov: kip Srca Isusovog i Bogorodica istočnjačkog izgleda, sa štitom na grudima, a na njemu golubica kao simbol Svetoga duha (ovaj kip je bogato ukrašen reljefima, dragim kamenjem i pozlaćen).

Otac Ilija Alandžak, župnik ove crkve, rekao nam je da je Plečnik crkvu projektovao do najsitnijih detalja, da sve bude unikatno – od sasuda, kvaka i okova za prozore, pa do lampi od kovanog gvožđa. Nažalost, zbog rata i nedostatka sredstava, nisu izvedene spiralne stepenice u kupoli sa prozorima, kako je planirano, niti je na crkvu, po zamisli autora, postavljena kupola visoka 21 metar.

Naš sagovornik, međutim, kaže da se nada sanaciji krivog tornja, i otvaranju vidikovca na njegovom vrhu, odakle bi posetioci sa 52 metara imali prelepi pogled na ceo Beograd.

Plečnik i đavo

Za crkvu na Zvezdari vezane su i dve zanimljive priče. S prve galerije, s visine od 15 metara, pri gradnji hrama jedan dečak je pao – i ostao nepovređen. Vernici to smatraju prvim čudom Svetog Antuna na ovome mestu. U samoj crkvi, s leve strane raskošnog Bogorodičinog kipa, postavljena je lampa neobičnog izgleda u obliku zmije, simbol đavola, koji se prema Bibliji izjasnio da neće služiti Bogu. Plečnik je, međutim, u njenu razjapljenu čeljust stavio sijalicu, rekavši „Ma, služićeš!” i tako ona zaista neprestano osvetljava lice Blažene Device.