Zađevice obe Jugoslavije s Moskvom

Uz sve međusobne razlike, „prva” i „druga” Jugoslavija su gajile jednu zanimljivu sličnost: neslaganja sa Sovjetskim Savezom, doduše, iz različitih razloga. Dok su se odnosi predratne južnoslovenske monarhije sa SSSR-om parali po diplomatskom šavu, posleratna socijalistička Jugoslavija je sa Sovjetima bila u ideološkom sukobu, koji se prelamao kroz pitanja vojne saradnje.

Ta dešavanja podrobno je proučavao istoričar dr Aleksandar Životić, profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu, čije su knjige „Jugoslovensko-sovjetski odnosi 1939–1941. godine” i „Jugoslovensko-sovjetske vojne suprotnosti (1947–1957)” nedavno prevedene u Rusiji.

Publikovala ih je najbolja tamošnja izdavačka kuća iz oblasti društvenih nauka „Rospen” iz Moskve, u svetski poznatoj ediciji „Istorija staljinizma”, koja obuhvata više od 200 naslova koji se distribuiraju u sve značajne svetske biblioteke i centre za ruske i slovenske studije. Da su Životićeve studije privukle pažnju stručne javnosti u najvećoj zemlji na planeti, svedoči i prikaz u časopisu „Meždunarodnaja žiznj” – ruskom pandanu „Forin afersu”.

Za naš list, Životić objašnjava da su neslaganja obe Jugoslavije sa SSSR-om imala različite uzroke.

„U slučaju Kraljevine SHS odnosno Kraljevine Jugoslavije, to je posledica pre svega revolucionarnih dešavanja u Rusiji 1917. godine. Tek će promena geopolitičkih okolnosti i približavanje opasnosti od nacističke Nemačke voditi ka sređivanju odnosa sa SSSR-om”, kaže Životić, dodajući da su diplomatski odnosi Beograda i Moskve uspostavljeni tek 1940. godine.

Koren neslaganja se javlja s Oktobarskom revolucijom, nastankom SSSR-a i ruskim povlačenjem iz Prvog svetskog rata, koje je u Srbiji shvaćeno kao gubitak najvažnijeg saveznika, uz sve veće okretanje Francuskoj. Posle rata, dvadesetih i tridesetih godina, inicijativama za uspostavljanjem diplomatskih odnosa isprečiće se to što su pripadnici „bele” ruske emigracije našli utočište u Jugoslaviji, uključujući generala Vrangela i njegove saradnike, koji su se zalagali za oružano svrgavanje boljševičkog režima u Moskvi. Zbog toga će SSSR posmatrati jugoslovensku kraljevinu kao „slugu” Francuske i veštačku državu, suprotstavljenu „prvoj zemlji socijalizma”.

„Takođe, SSSR se zanimao i za potraživanja od Jugoslavije na osnovu duga, odnosno ratnih kredita, dok je Beograd strepeo da bi Moskva, u slučaju uspostavljanja diplomatskih odnosa, osetnije sponzorisala revolucionarna dešavanja u Jugoslaviji i ilegalne komuniste”, objašnjava Životić.

Tek s usponom nacizma i izbijanjem Drugog svetskog rata, Jugoslavija će se više okrenuti SSSR-u. Razlog za to je i činjenica da se Francuska sve više bavi svojim problemima. Štaviše, ključni pregovori Beograda i Moskve dešavaju se praktično istovremeno kad i nacistički napad na Francusku, a sporazum o uspostavljanju diplomatskih odnosa Jugoslavije i SSSR-a potpisuje se 24. juna 1940. – dva dana pre francuske kapitulacije pred Nemačkom i Italijom.

Posle Drugog svetskog rata, neslaganja „nove”, socijalističke Jugoslavije sa SSSR-om su odraz ideološkog sukoba dva državna rukovodstva, a prevashodno su se ogledala u različitim stavovima u pogledu vojne saradnje.

„Jugoslovensko rukovodstvo je smatralo da je za sebe izborilo prostor da samostalno odlučuje o svojoj sudbini i da neće da trpi ’velikog brata s Istoka’. Budući da su jugoslovenski rukovodioci izveli i revoluciju i rat istovremeno, i to sami, uz pomoć Sovjeta tek na kraju, od SSSR-a su zahtevali poseban status, a imali su i megalomanske zahteve prema Moskvi u pogledu izgradnje teške industrije, vojne industrije i dobijanja najsavremenije sovjetske vojne tehnike. S druge strane, SSSR daje Jugoslaviji vodeće mesto na Balkanu, ali ima od nje i svoja očekivanja”, objašnjava Životić.

Tako su, dodaje, u Moskvi smatrali da vojna industrija u Jugoslaviji treba da se razvija u krajnje ograničenom vidu, pa su se na zahtev Beograda da dobije krstarice i nosač aviona u SSSR-u držali stava da Jugoslavija ne treba da bude razvijena pomorska sila. Za Moskvu su bila sporna i pitanja jugoslovenskog vojnog angažmana u Albaniji i Grčkoj. Ova neslaganja će zapravo biti uvertira za sukob s Kominformom 1948. godine.

„Čak će i posle Staljinove smrti najpre biti normalizovani politički odnosi Jugoslavije i SSSR-a, kao i međupartijske, ekonomske i kulturne veze, ali će Moskva i dalje, sve do šezdesetih godina, odbijati da vojno pomaže Beograd. Kao razlog će poslužiti to što Jugoslavija u svom Generalštabu ima američku vojnu misiju i prima vojnu pomoć iz SAD”, kaže Životić.