Nadvremenski refleksi „stare vere“

Prvi program hrvatske javne televizije (HRT 1) emitovao je 24. decembra minule godine, na katolički Badnji dan, dve scene nekih zanimljivih, odnekud poznatih prigodnih običaja. U okolini Dubrovnika grupa vernika je nalagala badnjak, a u jednu šokačku kuću u Slavoniji stigao je dečačić, obučen u narodnu nošnju Šokaca, kao prvi gost, položajnik, s radošću dočekan, zasut šakom žita i odlikovan dugačkom kobasicom obešenom oko dečkićevog vrata.

Dirljivo je bilo gledati tu prvorazrednu medijsku legitimizaciju starosrpskih božićnih rituala, preživelih od predhrićanskih vremena. Pod svetlošću reflektora prikazana je drugostepena tvrdoglavost obrednih čarolija koje su pretekle i posle drugog udara- davnog čina preobraćenja iz grčkog (pravoslavnog) u latinsko (katoličko) krilo hrišćanske vere.

Strašna je i veličanstvena ta konvulzivna i nepotrošiva mentalna sila predačkog refleksa. Najpre se provukao kroz kanonske regule popova i vladika dugih brada, a onda i kroz restriktivne filtere biskupa i, naročito prilježnih fratara franjevaca koje je zbog „istrebljivanja“ i „iskorenjivanja narodnih običaja“ oštro kritikovao njihov đak Ivo Andrić u tekstu „Zakon za raju“.

Da bi, spektakularno, u „prajm tajmu“ najmoćnijeg, poglavitog hrvatskog masmedija, te, neugasive predačke žiške bile uvrštene i u hrvatski etnografski, religiozni i kulturološki korpus. Kao najnovija akvizicija u tom, pasioniranom kolekcionarenju.

Ako su franciškanci popustili u svojoj rigidnoj doktrini, zbog svojeglavosti, zadrtosti i drčnosti svog novopripotomljenog stada, onda je to najživopisniji mogući dokaz snage arhajskih, paleopsiholoških impulsa.

Vrbovi katolicizam preobraćenika

Međutim, tema naše analize neće biti rezidualna, prenešena običajnost kod srpskopravoslavnih grupacija koje su prešle (konvertirale) u katoličanstvo.. Pozabavićemo se jednim dubljim preobraćeničkim sindromom, daleko samosvesnijim linkom sa verom starostavnom.

Reč je o fenomenu kojeg su obični katolički vernici, narodski, nazvali i nazivaju „stara vira“.

„Stara vira“, ili u ekavskoj varijanti „stara vera“ je istorijska sintagma kojom su pokatoličeni Srbi na jadranskoj obali, ostrvima i zaleđu, odvajkada nazivali i još uvek nazivaju pravoslavlje.

U istoriografiji i publicistici formulacija „stara vira“ pominje se tu i tamo, uvek bez dublje analize memorijskog kompleksa kojeg ona označava.

Pojam „stare vire“ ovde smo teritorijalizirali na jadranski areal odnosno Dalmaciju zato što se i izvori kojima raspolažemo referišu na ta područja, a što ne mora obavezno da znači da je priča ograničena na tu teritoriju.

Marko Jačov, istoričar Dalmacije i višedecenijski istraživač vatikanskih i venecijanskih arhiva, pronašao je u Državnom arhivu Venecije (Archivio di Stato di Venezia) dokument u kojem se pominje „stara vira“.

Bilo je to vreme neposredno nakon tursko-mletačkog Malog morejskog rata (1714.-1718.) kada je u Dalmaciju stigao Stefan Ljubibratić, pređašnji mletački konjički komandant, a potonji episkop novski (Herceg Novi) sa zvučnom titulom „mitropolita i primasa cele Dalmacije“ kojom ga je 29. januara 1819. godine, u Grbljanskoj župi, naoružao tadašnji srpski patrijarh Mojsije (Rajović), a taj naslov mu je priznao i generalni providur Anđelo Emo.

„Primivši rimokatoličku veru, koja je za njih (pravoslavne Srbe preobraćene u katoličanstvo, op. aut.)) bila 'nova', oni su morali da se odreknu svojih običaja. Međutim, to nije išlo tako lako. Iako pokatoličeni, odlazili su na crkvene svečanosti njihovih sunarodnika, za koje su govorili da su ostali u „staroj veri“ i da su „rišćani“ (M. Jačov, Venecija i Srbi u Dalmaciji u 18. veku, 1984).

Obrnuto, katolici su u Dalmaciji bili su „kršćani“.

Srbi preobraćeni u katoličanstvo prihvatili su Ljubibratića tako što su „prisustvovali njegovim arhijerejskim službama“ zbog čega su, između ostalog, svi dalmatinski biskupi (osim splitskog nadbiskupa Stefana Kupilija) tražili proterivanje mitropolita. Što će i desiti, posle nekoliko godina.

Spinovanje o “starovercima”

Pre 12 godina dvojica hrvatskih istoričara mlađe generacije, Marko Rimac i Ivan Botica u svom zajedničkom radu „Hrvatska ćirilica u glagoljskim matičnim knjigama zapadno od Krke“, objavljenom 2011. godine, pokušali su da izokrenu, krivotvore smisao i značenje „stare vire“.

Dvojica koautora, analizirajući jedan kodeks iz gradića Novigrada, u podvelebitskoj Dalmaciji („Glagoljska Matica vjenčanih od god.1667.-1692.“) naišli su na dva venčanja (iz 1667. i 1692. godine) u kojima su neveste bile „stare vire“.

Njihova detekcija glasi: „Valja znati da su se pod 'starom virom' u crkvenim i civilnim izvješćima podrazumijevali malobrojni katolici , 'stari kršćani ili Hrvati' Ličkog sandžaka koji u vrijeme osmanske vlasti nisu imali organizirane katoličke zajednice ili župe“.

Ovom, veselom pokušaju spinovanja, na putu stoji, osim sadržajnih, i jedna formalno-logička poteškoća: kako nedostatak župa (parohija) može iznedriti nekakav novi kvalitet verovanja katolika, odnosno kako to da je taj novum nazvan „stara“ a ne „nova vira“?!

Međutim, Rimcu i Botici se desilo da, verovatno slučajno, previde još jedan pomen „stare vire“ u toj istoj, novigradskoj matičnoj knjizi, a što nije promaklo Bošku Desnici u radu „Glagoljske matice parohijske crkve Sv. Marije u Novigradu pod Velebitom“, objavljenom u Beogradu 1926 (prenosimo prema: Boško Desnica, Sabrana djela, Zagreb 2008. priredio: Milorad Savić). Ovde nije u pitanju mlada, već mladoženja.

U Desničinoj transliteraciji sa glagoljice zapis glasi: „1680. na 14. miseca Jenara Ja don Vicko Ivčić učinih matrimonij Dragoju Karavidiću i Stošiji Taraševića koji Dragoje budući stare vire obeća se i priseže na vanjelie ruke varže prid svidoci da će daržati pravu viru katoličansku i poste naše i da neće isti mesa u korizmu ni u sotu ča uzdaži vira katoličanska da će sve dobro voljno obslužiti kako i ostali katolici...“.

Oltarska konjica

To su periferni aspekti Rimčevog i Botičinog prozirnog pokušaja. Začuđuje njihovo nadobudno blefiranje uprkos lako dostupnim franjevačkim izvorima koji apsolutno demantuju tezu ovog znanstvenog dueta.

Neupućene će lako zbuniti samo ime osmanske pokrajine, koju plasira pomenuti dvojac: Lički sandžak. Ta teritorija, prema mnogim izvorima, osnovana je oko 1580. godine, izdvajanjem iz Kliškog sandžaka (nazvanog po zvaničnom sedištu u tvrđavi Klis iznad Splita). Lički sandžak je obuhvatao dalmatinske oblasti zapadno od reke Krke (Bukovicu i Ravne Kotare) kao i Liku i Krbavu. Zato je alternativno ime bilo Krčki sandžak (ili spojeno: Krčko-Lički sandžak). Prema Hrvatskoj enciklopediji (HE) glavno središte bilo mu je Knin, mada je sandžak-beg katkad boravio u ličkim utvrđenjima, Udbini ili Ribniku. Severozapadna granica ovog sandžaka bila je visoko, oko Perušića, petnaestak kilometara od Gospića prema Otočcu.

Prema HE red augustijanaca 1440. napustio je manastir Visovac, smešten na istoimenom ostrvcetu u proširenom toku Krke, a pet godina kasnije doseljavaju se franjevci iz bosanskog Kreševa. „Padom Skradina (i Knina, op. aut.) 1522. Visovac je došao pod vlast Osmanlija; pripadao je Kliškom sandžaku. Franjevci su ostali na otočiću i odatle pastorizirali krajeve od Like do Cetinske krajine“, navodi HE.

Istoričar fra Josip Ante Soldo (tekst „Samostan Majke od Milosti na Visovcu“, u zborniku „Kačić“, Split, 1969.) navodi da su turske vlasti u Drnišu 8. septembra 1590. izdale dozvolu visovačkim franjevcima da bogosluže po selima i „neka ih u tome niko ne ometa“. Udbinski kapetan Ali-beg, komandant lički i krbavski, oko 1623. godine dozvoljava „maloj braći“ s Visovca „s mirom poći po Lici i po Krbavi, po svoje ljude i po svom zakonu“. Osmanska vlast izdavala je i specijalne dozvole, kao kad je kapetan Mustafa, sin Ibrahimov, 1621. dozvolio „bogolužje u Perušiću na dan Velike Gospe“.

A relacija (izveštaj) iz 1623. koju navodi fra Soldo kaže da u Krčko-Ličkom sandžaku visovački oci drže devet župa (parohija): Liku koja se proteže od brda na jugu Senja, Knin, Kistanje do Zadra, Županoviće, Kožulovo polje, Skradin, Petrovo polje, Zmijino i kapelu u turskom gradu Drnišu.

„Unutar tih župa, koje se odgovarale dekanatima, bile su kapelanije“, piše Soldo. Franciškanci (na čijem se čelu, u Rimu, nalazi „general“ njihovog Reda), kao efikasna i disciplinovana „država“ (kako oni zovu svoje provincije) pod osmanskom vlašću, u nedostatku hramova, verski su opsluživali svoje „župljane“ noseći, na konjima, kaleže (putire) i rasklopive oltare. U fundusu Visovca svaka od ovih stavki (konji i bogoslužbeni pribor) pripadali su pojedinim župama, tako da je terenska akcija, u svakom trenutku, mogla da krene u svim pravcima, sinhronizovano.

Vraćajući se na tezu Rimca i Botice o „staroj viri“, nameće se pitanje: Kakve su bile šanse da, pored takvog, opisanog franjevačkog monitoringa, katolici Krčko-Ličkog sandžaka „podivljaju“ i stvore novi, vituelni entitet, tobožnju unutarkatoličku „staru viru“?!

Fra Soldo, inače ozbiljan i akribičan istoričar, kaže da je visovačke franjevce, u njihovom terenskom angažmanu tokom turskog doba, „ometalo pravoslavno svećenstvo koje je povremeno dolazilo svojim vjernicima“. U čemu bi srpski popovi mogli ometati franjevce posećujući sopstvene vernike? Jedini zamislivi odgovor, tehnički gledano je: u franjevačkoj prozelitskoj akciji među pravoslavnim Srbima.

Drugi deo teksta Blagotvorna moć „stare vere" pročitajte ovde Blagotvorna moć „stare vere“