Siromašnija deca slabije pohađaju škole

Iako deca čine čak 17 procenata naše populacije, ona i dalje nemaju zaštitnika svojih prava, odnosno dečjeg ombudsmana, a rezultati Unicefove „Situacione analize prava i položaja dece i adolescenata u Srbiji” pokazuju da se romska, deca sa smetnjama u razvoju ili invaliditetom, deca izbeglice i migranti nalaze u posebno nepovoljnom položaju, u poređenju sa njihovim vršnjacima iz opšte populacije. Kako navode autori ovog dokumenta, Unicef je poručio izradu situacione analize kako bi vladi, sebi i drugim nosiocima obaveza obezbedio nezavisnu analizu položaja dece Srbiji koja treba da omogući dublje razumevanje potreba, potencijala i kapaciteta dece i usmeravanje javnog zagovaranja i reagovanja kroz partnerstva.

Prvenstveni cilj situacione analize jeste da pozitivno i konkretno doprinese unapređenju prava deteta u Srbiji, kao i da ukaže na strateške prioritete kojima se treba pozabaviti kako bi se smanjile razlike i prevazišli faktori ugroženosti.

U ovom dokumentu predstavljeni su brojni podaci koji skiciraju stanje dece u našoj zemlji, ali i daleko neravnopravniji položaj dece iz siromašnih domaćinstava u odnosu na njihove vršnjake iz porodica sa stabilnim materijalnim primanjima. Podaci, naime, govore da je zaostajanje u rastu mnogo zastupljenije među decom iz siromašnijih porodica i decom romske nacionalnosti, a pohađanje predškolskih ustanova izrazito raste u porodicama višeg materijalnog statusa. Isključenost iz obrazovanja dece koja žive u siromaštvu, posebno u ruralnim područjima, već duže vreme predstavlja ozbiljan problem – na nivou srednjeg obrazovanja, razlika između najsiromašnije i ostale dece u pogledu nepohađanja škole statistički je veoma značajna i iznosi 17,5 procenata naspram jednog procenta, kako u ruralnim, tako i u urbanim područjima.

Rezultati Međunarodnog programa procene učeničkih postignuća (PISA) pokazuju da u Srbiji učenici povoljnijeg socioekonomskog položaja u matematici ostvaruju za 81 bod bolje rezultate nego materijalno ugroženi učenici, a ovaj jaz kontinuirano je bio prisutan od 2012. do 2022. godine.

Zloupotreba dečjeg rada je takođe češća u domaćinstvima sa nižim dohotkom, a nedavno sprovedeno istraživanje o deci izloženoj zloupotrebi dečjeg rada govori da je 44 procenta dece starosti od pet do 17 godina i čak 70 procenata dece starosti 15–17 godina u ovim domaćinstvima navelo da je „dopunjavanje porodičnih prihoda” osnovni razlog što rade.

Analiza podataka iz MICS istraživanja o višestrukim pokazateljima položaja žena i dece u našoj zemlji pokazuje da u retko naseljenim područjima svako četvrto dete mlađe od pet godina i skoro trećina dece starosti od pet do 17 godina žive u domaćinstvima koja ne mogu da priušte tri od devet stavki koje se smatraju osnovnim potrebama. Jaz između dece u gusto naseljenim područjima i dece u retko i srednje naseljenim područjima još je izraženiji kada se ubroje domaćinstva koja mogu da priušte sve stavke koje su obuhvaćene merenjem u ovom istraživanju. Rezultati ovog istraživanja govore da je veća verovatnoća da deca u retko naseljenim područjima žive u stambenom prostoru čiji krov prokišnjava ili su pod, odnosno zidovi vlažni. Svako peto dete u ruralnim područjima živi u stambenom prostoru u kome je prisutna buđ, a svako četvrto u vlažnom prostoru koji predstavlja rizik po njegovo zdravlje.

Samo mali broj dece u retko naseljenim područjima živi u domaćinstvima koja su priključena na kanalizacioni sistem, dok na nacionalnom nivou to važi za 92 procenta dece. S obzirom na to da Romi predstavljaju najmarginalizovaniju grupu u Srbiji, a Romkinje i deca romske nacionalnosti zaostaju za opštom populacijom u skoro svim indikatorima zdravlja, obrazovanja, blagostanja i zaštite, iako se jazovi postepeno smanjuju, ne čudi podatak da je siromaštvo mnogo zastupljenije među romskim učenicima. Deca romske nacionalnosti iz ruralnih područja žive u stambenim objektima lošijeg kvaliteta i, mnogo češće nego druga deca iz ruralnih područja, nemaju u kući kupatilo ili toalet na ispiranje, nemaju prirodnu svetlost ili imaju trule prozore i vrata, vlažne zidove ili krov koji prokišnjava.

Podaci o zdravstvenom stanju dece u Srbiji govore da su najčešće evidentirane bolesti u službama za zdravstvenu zaštitu dece i omladine tokom 2022. godine bile bolesti respiratornog sistema, od kojih je patilo 38 procenata malih pacijenata. Brojke takođe govore da su deca u urbanim područjima izloženija zagađenju ambijentalnog vazduha, prvenstveno zbog proizvodnje električne energije iz uglja, dok zagađenje unutrašnjeg vazduha nesrazmerno pogađa siromašne porodice iz ruralnih područja koje za grejanje i pripremu hrane koriste biogoriva ili otpad.

Većina roditelja ocenila je 2019. godine zdravlje svoje dece kao dobro ili veoma dobro, što odgovara rezultatima Istraživanja zdravlja stanovništva 2006. i 2013. godine, koja govore da je samo osam procenata dece starosti od pet do 14 godina imalo dugotrajnu bolest ili zdravstveni problem za koji se očekivalo da traje najmanje šest meseci. Međutim, zabrinjava podatak da je broj pedijatara u javnim zdravstvenim ustanovama u padu, a preko 60 procenata njih starije je od 50 godina, dok 40 odsto dečjih lekara radi u privatnom sektoru. U Srbiji ukupno ima 47 specijalista psihijatrije koji rade sa decom i adolescentima, kao i specijalista dečje i adolescentske psihijatrije, što statistički znači da jedan lekar „dolazi” na svakih 27.400 dece i adolescenata starosti do 18 godina.

Iako 42 procenta adolescenata učestvuje u organizovanim sportskim aktivnostima najmanje dva puta nedeljno, svaki jedanaesti učenik sedam ili više sati dnevno koristi društvene mreže, dok svaki deseti pokazuje znake problematičnog korišćenja društvenih mreža.

Evropska komisija je 2023. konstatovala da su usluge zaštite mentalnog zdravlja u zajednici za sve starosne grupe nedovoljno razvijene i slabo pristupačne, ali je povećan broj dece hospitalizovane zbog problema sa mentalnim zdravljem uočen još 2018. godine. Istraživanja ukazuju na porast anksioznosti, poremećaja raspoloženja i korišćenja psihoaktivnih supstanci među adolescentima, uz usamljenost koja utiče na mentalno zdravlje. Skoro dve trećine adolescenata navodi da se oseća opterećeno školskim obavezama, što je značajno povećanje u odnosu na 2018. godinu, a najveće razlike uočavaju se među devojčicama u sedmom razredu i dečacima u petom razredu. Svaki jedanaesti učenik sedam ili više sati dnevno koristi društvene mreže, a svaki peti učenik igra video-igre skoro svakog dana ili svakog drugog dana.

Elektronske cigarete jednako popularne među dečacima i devojčicama

Kada je reč o rizičnim oblicima ponašanja, 15,1 procenat učenika je najmanje jednom pušio cigarete, a svaki deseti učenik u petom i sedmom razredu osnovne i prvom razredu srednje škole redovno puši. Svaki peti učenik u prvom razredu srednje škole koristi elektronske cigarete, koje su jednako popularne među dečacima i devojčicama. Skoro svaki drugi učenik probao je alkohol, a najveći procenat je među dečacima u prvom razredu srednje škole. Kanabis je probalo osam procenata učenika prvog razreda srednje škole, pri čemu je učestalost bila veća kod dečaka nego kod devojčica. Svaki peti učenik se kockao, a trećina učenika osećala se nervozno i razdražljivo u prethodnih šest meseci koji su prethodili istraživanju, dok se približno petina žalila na teškoće u spavanju.

Rizici gojaznosti u detinjstvu

Podaci takođe govore da značajan broj dece pati od gojaznosti u detinjstvu, što povećava rizik od prerane smrti i invaliditeta u odraslom dobu, a procenat gojaznih adolescenata (starosti 11–15 godina) iznosi tri procenta, dok je predgojaznih 16 procenata. Osim toga, četiri procenta mladih uzrasta od 15 do 24 godine je gojazno, dok je petina predgojazna. Svaki deseti učenik nikada ne doručkuje radnim danom, a uglavnom je reč o učenicima prvog razreda srednje škole, što predstavlja povećanje u odnosu na 2018. godinu. Svega 40 odsto njih jede voće i povrće najmanje jednom dnevno.