Sećanje na kraljevačku tragediju

Navršilo se 80 godina od nemilosrdnog udara nacističke soldateske na Kraljevinu Jugoslaviju, kada je bombardovanjem gradova, neočekivano brzom okupacijom, usledilo i rasparčavanje države. Hroničari su zabeležili brojne događaje, kao i ulogu pojedinih mladih ljudi u organizovanju i otporu prema zavojevaču. Uz to, oni koji nastoje da sačuvaju od zaborava sećanje na stradanja srpskog naroda zaslužuju posebnu zahvalnost.

Pisci, a posebno priređivači spomenice „Kraljevački krug crvenim” (Kraljevo, 2021) – Slobodan Kljakić, vrstan novinar i nekadašnji urednik u listu „Politika”, i Milan Dačović, profesor i književnik, maestralno su prikazali događaje, junačku energiju pojedinih ličnosti, stavljajući ih u istorijski, pa i književni kontekst „miroljubive koegzistencije” ljudi koje je vreme zla usmerilo na ideološko suprotstavljanje jedne prema drugima – zavređuju izuzetnu pažnju najšire javnosti, naročito pažnju čitalaca najstarijeg dnevnog lista „Politika”.

Priređivači koji su u isto vreme i sakupljači činjenica istorijske vrednosti, kulturnog i nacionalnog značaja, u izdanju Matice iseljenika Kraljeva, objavili su Spomenicu povodom osamdesetogodišnjice kraljevačkog stradanja oktobra 1941. i herojskog otpora nacističkom nemačkom zavojevaču, koji je u gradu na Ibru i Moravi poražen 29. novembra 1944. godine. Pored kraljevačke tragedije koja je u središtu pažnje priređivača i brojnih autora, Spomenica je posvećena revolucionarima Koči Jončiću (1922‒2017), Pavlu Jakšiću (1913‒2005), Gojku Nikolišu (1911‒1995), njihovim partizanskim saborcima i četničkim ustanicima 1941; ova knjiga je vapaj protiv bratoubistva kao najdublje tragedije i najveće sramote srpskog naroda; posveta čuvarima dalekih srpskih korena i jednoj kraljevačkoj mladosti u plamenu.

Prema sopstvenom kazivanju, Koča Jončić je juna 1941. s još osmoricom starijih drugova, kao najmlađi među njima, krenuo na Goč. Oko te grupe je ubrzo stvoren prvi partizanski odred „Jovan Kursula” iz čijeg jezgra je kasnije izrastao proslavljeni Kraljevački odred Prve proleterske brigade. Posle velike kraljevačke tragedije, u oktobru 1941, kada je nemački okupator streljao nekoliko hiljada talaca, među kojima su bile i dve Kočine rođene sestre, on se sa svojim odredom pridružio partizanskim jedinicama koje su se iz Srbije povukle u Bosnu.

U opsežnom intervjuu koji je Jončić dao priređivačima postoji sijaset opisanih događaja iz partizanskog ratovanja ovih mladih ljudi, epopeje narodnooslobodilačke borbe i dešavanja neposredno po završetku Drugog svetskog rata. Pošto je 1965. doktorirao na Pravnom fakultetu u Beogradu, odbranivši doktorsku disertaciju pod naslovom „Pravno-politički položaj i uloga narodnosti – nacionalnih manjina u SFRJ”, Jončić se posvetio osetljivim pitanjima „naroda i narodnosti” Jugoslavije i njihovom položaju u njoj. Na tu temu je objavljivao više radova na srpskom, koji su prevedeni i na druge jezike. Pored partijskih i državnih funkcija koje je obavljao, bio je posvećen i istraživačkom radu. Bio je inicijator i organizator brojnih naučnih skupova iz oblasti iseljeništva, o kojima svedoče pojedini autori delova publikacije o kojoj je ovde reč. Ogroman je Kočin doprinos procesu uspostavljanja veza i saradnje matice i iseljeništva, posebno kada je reč o političkoj emigraciji, u vreme njegovog desetogodišnjeg predsednikovanja Maticom iseljenika Srbije (1973‒1982). Maticu iseljenika, naravno i Srbiju i SFRJ, posetili su, u to vreme, iz inostranstva mnogi naučnici naše gore list, profesori univerziteta, eminentni umetnici, poznati stvaraoci iz oblasti filmske umetnosti. Njima je u knjizi posvećena zaslužena pažnja i odgovarajući prostor. U tom periodu, svesrdno i snažno je podržavao razvoj istraživačkih poduhvata u oblasti studija međunarodnih migracija Jugoslavije, s posebnim naglaskom na srpsko iseljeništvo.

Poznati general Pavle Jakšić je s pravom u Spomenici prikazan kao „naučnik u uniformi”. Slobodan Kljakić u tekstu ,,General jeretik” daje najsažetije sećanje na Pavla Jakšića, narodnog heroja, humaniste, najobrazovanijeg generala JNA, doslednog kritičara staljinizma i kultizma vođe, navodeći njegove kritičke analize događaja na jugoslovenskim prostorima. Nastojanja generala Jakšića da se njegovim idejama i pogledima sudi javno, naravno da nisu davala ploda u jednom autokratskom režimu koji je najljuće protivnike i neprijatelje video u pojedincima koji načela slobode, istine i dostojanstva stavljaju iznad svega drugog. U odbrani tih načela general Jakšić je bio nepokolebljivo dosledan.

Kraljevo koje je u središtu ove Spomenice, za Gojka Nikoliša je jedan od njegovih zavičaja, kao što su bili Kordun, Španija i Bosanska Krajina. Prema Kraljevu Nikoliš je gajio, kako se u knjizi navodi, sentimentalno nostalgični odnos još od trenutka kada je, avgusta 1941. godine, došao za političkog komesara Kraljevačkog partizanskog odreda. Iako je, posle dva meseca postavljen za referenta saniteta NOV pri Vrhovnom štabu, u Kraljevu je upoznao, kako je navedeno, „predivne ljude s kojima je živeo i zajedno ratovao u šumi Gvozdac na Goču”. Dr Nikoliš je bio španski borac, narodni heroj, general pukovnik JNA, jugoslovenski diplomata, član SANU. Medicinski fakultet je završio 1936. u Beogradu, te je kao i mnogi pripadnici njegovog naraštaja bio odlučan da se suprotstavi nadirujućem fašizmu i nacizmu. Zato je 1937. godine, kao dobrovoljac, krenuo u Španiju. Bio je bataljonski lekar u Devetoj internacionalnoj brigadi. Nakon odgovornih dužnosti u JNA, u političkim i zdravstvenim organizacijama, kao i ambasadora Jugoslavije u Indiji, Posle raspada SFRJ, 1992. preselio se u Francusku gde je tri godine kasnije i preminuo.

Spomenica, po svom karakteru, profesionalnoj obradi i izboru brojnih događaja, zahvaljujući lakom i razumljivom stilu pripovedanja, predstavlja vrlo zanimljivo i poučno delo namenjeno svim generacijama čitalaca i svaka od njih će u ovoj knjizi naći ponešto što ranije nije nalazila u drugim publikacijama.

profesor Univerziteta u Beogradu u penziji