Pohvala Jovanu Cvijiću

O profesoru i akademiku Jovanu Cvijiću (1865–1927) pisano je u Srbiji i inostranstvu još za njegovog života, jer je svojim radom i rezultatima koje je postizao izučavajući Srbiju i Balkansko poluostrvo otvarao nove vidike našim i stranim naučnicima, kao i stanovništvu, koje je dobro upoznao na dugotrajnim i dobro osmišljenim terenskim istraživanjima, pešačeći po vrletnim prostranstvima Balkanskog poluostrva.

Više nego s drugima, održavao je bliske ljudske, stručne i naučne kontakte s kolegama iz Praga, gde je na Karlovom univerzitetu geografija bila veoma razvijena. Posebno bliske, prijateljske i konstruktivne odnose negovao se s tamošnjim profesorom Jiržijem V. Danešom, koji se Cvijiću odužio na najbolji mogući način, objavljivanjem prve knjige o njemu na češkom jeziku u Pragu 1926. godine. Danešova knjiga prevedena je na srpski jezik i objavljena kao prva knjiga Posebnih izdanja Srpskog geografskog društva 1927. godine u Beogradu.

Godine 1901. profesori iz Praga molili su Konstantina Jirečeka da ubedi Jovana Cvijića da dođe u Prag i preuzme Katedru za fizičku geografiju. Cvijić nije želeo da napusti Srbiju, te je tamošnjem ministru prosvete uputio sledeće pisane reči: „Vi ste Ekselencijo pozivom za profesora geografije u Pragu učinili mojoj Otadžbini i meni veliku čast, utoliko mi je teže što moram da saopštim Vašoj ekselenciji da poziv ne mogu primiti.” Ljudski dostojanstveno, ministar je odgovorio Jovanu Cvijiću, izrazio žaljenje, ali i veliko poštovanje.

Sadržaj knjige o Jovanu Cvijiću, iz pera profesora Jiržija V. Daneša, čine sledeći naslovi: Uvod, Život i putovanja Jovana Cvijića, Šta je dobila opšta geografija Cvijićevim radovima, Cvijićev značaj za dublje naučno poznavanje Balkanskog poluostrva, Cvijićev značaj za Jugoslovene, Čehoslovake i Slovenstvo. Na trećoj strani knjige odštampana je fotografija portreta Jovana Cvijića, koji je, tušem na belom papiru, izradio slikar Ilija Šobajić. Daneš ističe da je prvi put o Jovanu Cvijiću držao predavanje južnoslovenskim studentima, koje je priredila Južnoslovenska komisija Čehoslovačke kancelarije za strance 1919. godine. Godine 1924. napisao je biografski uvod o Jovanu Cvijiću i objavio ga u 54. svesci biblioteke Zemlja i ljudi u Pragu, kada su objavljeni i prevodi nekih popularnih radova Jovana Cvijića. Konstatovao je da je Cvijić prilikom svojih terenskih istraživanja duboko upoznao kulturne, ekonomske i duhovne osobine stanovništva iz više tada postojećih zemalja Balkanskog poluostrva. Na to najbolje ukazuje monografija „Antropogeografski problemi Balkanskog poluostrva”, objavljena 1902. godine. Uz to naglašava veliki doprinos našeg naučnika istraživanju tragova nekadašnjih lednika na najvišim planinama Balkanskog poluostrva i potencira: „Sve što danas znamo o ranijoj glacijaciji balkanskih planina, zasluga je Cvijićeva. Još pre njega mnogi ispitivači, geografi i geolozi, upoznali su najviše planske regione na poluostrvu. I svi su došli do zaključka da Balkansko poluostrvo nije imalo glečera ni za vreme najveće glacijacije. Cvijićeva ispitivanja u tome pravcu unela su potpun prevrat. Sve što danas znamo o ranijoj glacijaciji balkanskih planina, zasluga je Cvijićeva. Sve što su posle njega drugi ispitivači našli od glečerskih tragova, predstavlja prema džinovskom sistematskom delu Cvijićevom samo pabirke, u pravom smislu te reči. Ova Cvijićeva otkrića nisu samo od velikog lokalnog značaja, već imaju veliku teorijsku vrednost.” Kad se ovome doda osvrt na Cvijićevo stvaralaštvo u oblasti geomorfologije i hidrologije krečnjačkih terena, počev od njegove doktorske disertacije, kojom je pomerio granice svetske nauke, jasno se shvataju pouke i poruke knjige Jiržija Daneša.

Poseban značaj Daneš pridaje Cvijićevoj trotomnoj monografiji „Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije”, koja je štampana 1906–1911. godine, na 1.272 strane, u kojoj je „došao do uverenja, da su od mlađeg tercijera mora i jezera bili glavni faktori, koji su stvorili osnovne oblike u plastici Balkanskog poluostrva, oblike koji su se i do danas održali”. Pošto je znao da je Cvijić saradnju sa češkim geografima počeo 1902. godine, Daneš piše i sledeće: „Gospodin Cvijić nam je bio uvek sjajan primer: uvek prijateljski naklonjen i spreman da nas posavetuje. Iz njegovog mnogostrukog rada i svetskog uspeha crpli smo i mi snage i podstreka. Rado nam je pružao priliku, da učestvujmo na njegovim naučnim putovanjima... Za vreme rata, a i na konferenciji mira u Parizu, bio je u živom kontaktu sa čehoslovačkim i poljskim nacionalnim radnicima, naročito sa g. g. Masarikom i Benešom.” Za češke geografe, profesor Cvijić je bio divan, nedostižan primer, uvek iskren i ljubazan prijatelj i savetnik. Autoritet, dika i ukras Slovenstva, koji je za češki  narod i stručni geografski rad imao trajne simpatije.

Osvrćući se na višegodišnje stvaralačke i prisne veze geografa iz Praga s Jovanom Cvijićem, profesor Daneš nije propustio priliku da potencira da je Cvijić voleo Prag i češki narod i da je s puno požrtvovanja učestvovao na naučnim skupovima, na čiju je potrebu održavanja ukazivao. Pošto su bili svesni Cvijićevih osobina pravog narodnog vođe, uvek je bio dobrodošao u Prag. Ono što je činio za srpski narod bilo je od koristi i za Čehe, za celokupno Slovenstvo. Smrću velikog naučnika slovenska nauka je ostala bez pravog uzora, otišao je, kako je iskazao Jirži V. Daneš, onaj koji nas je sjedinjavao i vodio zajedničkim velikim ciljevima.

Stevan M. Stanković,

Beograd