Kraj rata

Slom Rusije i nestanak Istočnog fronta omogućili su Nemačkoj da koncentriše svoje snage na Zapadnom frontu i pokuša da ofanzivama na njemu reši sudbinu rata, pre dolaska američkih trupa u Evropu u presudnom broju. Stoga su početkom 1918. godine pogledi srpske vlade bili usmereni ka zapadu, kako u vojnom tako i u diplomatskom pogledu. Političke perspektive, čak i sa pretpostavkom da vojne budu povoljne, postale su zabrinjavajuće nakon izjava vodećih savezničkih državnika koje su podrazumevale opstanak Austrougarske. Međutim, do druge polovine 1918. godine situacija se iz korena izmenila. Neuspeh nemačkih ofanziva se preobrazio u savezničku nadmoć na Zapadnom frontu. Odbijanje ili nemogućnost Austrougarske da odvoji svoju sudbinu od Nemačke, kao i sve izraženija aktivizacija pokreta za nezavisnost njenih mnogobrojnih narodnosti, naveli su velike saveznike na odluku da podrže nestanak Habzburške monarhije.

Slom Centralnih sila je ubrzala saveznička ofanziva na Solunskom frontu, koja je počela sredinom septembra. U proboju fronta je ključnu ulogu odigrala srpska vojska, koja je nastavila da brzo prodire ka severu, oslobađajući oblasti okupirane Srbije uz pomoć tamošnjih ustaničkih četa. Bugarska je kapitulirala već posle dve nedelje, a Austrougarska se sve više približavala svom raspadu. U Zagrebu je u oktobru obrazovano Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba, a hrvatski sabor je potom proglasio raskid državnopravnih veza sa Austrougarskom. Srpska vojska je 1. novembra ušla u Beograd i odmah, uprkos potrebi za odmorom, iz političkih razloga nastavila preko granica predratne Kraljevine Srbije. Kapitulacija Nemačke je potpisana 11. novembra 1918, što se s pravom uzima kao datum završetka Prvog svetskog rata, ali je taj događaj za Srbiju bio sasvim sporedan i neprimećen. Austrougarska, glavni srpski protivnik, kapitulirala je 3. novembra, što je takođe bilo sporedno spram prizora njenog nestajanja pred očima savremenika.

Konačni politički i vojni rasplet Prvog svetskog rata omogućio je ostvarenje ratnog programa koji je srpska vlada proklamovala još decembra 1914. Niškom deklaracijom – ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca. Mada su velike sile praktično ignorisale tu deklaraciju, srpska vlada je vremenom imala sve više uspeha u promociji ideje ujedinjenja Južnih Slovena. U tome je, uprkos čestim sporovima, zajednički delovala sa Jugoslovenskim odborom, sastavljenim od hrvatskih, srpskih i slovenačkih političara i javnih delatnika izbeglih iz Austrougarske. Najviše uspeha je jugoslovenski program imao u demokratskoj Rusiji, ali je sa opadanjem njene moći i zatim istupanjem iz rata, srpska vlada morala da traži nove puteve za njegovo ostvarivanje. U tim okolnostima je početkom leta 1917. održala konferenciju sa Jugoslovenskim odborom, posle koje je doneta Krfska deklaracija.

U narednom periodu odnosi srpske vlade i Jugoslovenskog odbora su se zaoštravali, a na samom kraju rata došlo je, posle jednog prividnog sporazuma u Ženevi, i do konačnog razlaza. Razvoj situacije na terenu je, u stvari, učinio Jugoslovenski odbor prevaziđenim i zagrebačko Narodno vijeće je umesto njega postalo ključni faktor ujedinjenja. Ono je formalno ostvareno 1. decembra, kada je delegacija Narodnog vijeća u Beogradu pročitala njegovu adresu regentu Aleksandru, a on odgovorio na nju. Pre toga su skupštine u Novom Sadu i Podgorici proglasile ujedinjenje Banata, Bačke, Baranje i Crne Gore sa Srbijom, uz izraženo očekivanje da usledi stvaranje srpsko-hrvatsko-slovenačke države.

Jugoslovenski program nije bio isključivo, pa ni na prvom mestu, zamisao i delo srpske vlade. Njega su još oduševljenije podržavale srpske političke, intelektualne i druge elite, koje buduće ujedinjenje nisu doživljavale kao poništenje dotadašnje državnosti, već pretežno kao njeno nadograđivanje u širim okvirima. Među srpskim političarima, Nikola Pašić je, u stvari, spadao među opreznije i uzdržanije u pogledima na stvaranje jugoslovenske države. Tokom rata su se, između srpske vlade i Jugoslovenskog odbora, pa i drugih političkih faktora, ispoljile različite koncepcije u vezi sa zajedničkom državom, koje su mogle nagovestiti buduće velike teškoće. Ali pred prizorom tolikog krvoprolića sa neizvesnim ishodom, bledeli su problemi budućnosti. Psihološki je razumljivo da se mnogima činilo da će, posle pobede i ujedinjenja, i u poređenju sa njihovim dostizanjem, sve potonje prepreke nesumnjivo biti savladive. Savremenici Prvog svetskog rata nisu raspolagali naknadnom pameću budućih pokoljenja, već isključivo svojom. Iz njihove perspektive, ujedinjenja Italije i Nemačke, sprovedena u drugoj polovini devetnaestog veka uprkos istorijskim, regionalnim, pa i verskim razlikama, izgledala su kao obrazac koji se mora slediti, ukoliko se ne želi uzvodno plivanje po reci istorije.

Srbija je tokom Velikog rata uložila ogromne napore, nesrazmerne sa njenom realnom snagom. Do jeseni 1915. godine ona je u rat uvela ukupno 707.343 vojna obveznika. U grubim obrisima, na stare predele Srbije palo je 600.000 (od tri miliona stanovnika), dok je oko 100.000 dolazilo iz oblasti oslobođenih posle balkanskih ratova (populacije oko 1,5 milion ljudi). To znači da je blizu 20 odsto ukupnog stanovništva pretkumanovskih krajeva potpalo pod mobilizaciju. Primera radi, samo Francuska je imala sličan apsolutni procenat mobilisanih, njoj najbliža Italija 15,5 odsto, Velika Britanija bez kolonija 12 odsto itd. Na ovom mestu mora se navesti i da je svaki šesti vojnik srpske vojske prilikom proboja Solunskog fronta bio dobrovoljac iz krajeva preko Save, Dunava i Drine.

U jugoslovensku državu Srbija je ugradila ogromne žrtve. Podatak od 1.247.435 izgubljenih života, od čega 402.435 vojnika i 845.000 civila, sačinjen radi procene ratne šteta na Konferenciji mira u Parizu, još uvek nije u potpunosti proveren. Tačni podaci o gubicima ni do danas nisu poznati. Postoje neke naznake. Vojni arhiv je tako popisao imena skoro 282.000 poginulih i umrlih lica. Procene nastale na osnovu analiza broja stanovnika pre i posle Prvog svetskog rata govore da je u starim predelima bilo 313.500 stanovnika manje, a u celoj predratnoj Srbiji je nedostajalo oko 525.000 ljudi. Kada se uračuna prosečan demografski rast iz prethodnog perioda, dobija se procena od preko 1.115.000 ljudi koji bi naseljavali Srbiju, u slučaju da do rata nije došlo. Po popisu stanovništva 1921. godine, takođe, manje od četvrtine predstavljali su radno sposobni muškarci, od kojih je ogroman broj bio sa manjim ili većim stepenom invaliditeta.

Iz današnje istorijske perspektive deluje da Srbija nije ispravno iskoristila rezultate pobede u Prvom svetskom ratu. Formiranje jugoslovenske države 1918. izgledalo je kao ostvarenje nacionalnog programa, budući da su se gotovo svi Srbi našli u jednoj državi. Događaji iz vremena Drugog svetskog rata, naročito stradanje u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, kao i ratovi devedesetih, pokazali su da misao o zajedništvu i država Srba, Hrvata i Slovenaca nisu izgrađeni na dobrim temeljima. Danas, kao na početku 20. veka, srpski narod je rascepkan u više država. Kaže se da mali narodi retko dobijaju šansu, kao Srbija 1918. godine. Da li će srpski, ipak, imati još neku i kako pravilno da je iskoristi pravo je pitanje koje se može postaviti na godišnjicu završetka Prvog svetskog rata.